اشاره

شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران (شارا)- یکی از تحولات مهم سیاسی در حوزه سیاست خارجی در سال 1394، به سرانجام رسیدن مذاکرات هسته ای است که نقش رویکرد مبتنی بر مهارت های ارتباطی و روابط عمومی در موفقیت تیم مذاکره کننده ایرانی غیرقابل انکار است. بدین مناسبت گفتگویی با دکتر علی اکبر جلالی استاد دانشگاه علم و صنعت ایران و پدر علم فناوری اطلاعات صورت گرفته است که در ذیل از نظر گرامی تان می گذرد.

        آیا می توانیم این شرایط جدید را فرصتی برای برون رفت از مسائل و مشکلات سه دهه اخیر که با زیاده خواهی برخی کشورهای سلطه گر شکل گرفته است بدانیم؟ این موضوع تا چه حد می تواند در ارتباطات بین المللی کشور به عنوان یک قدرت سنتی منطقه موثر باشد و باعث افزایش نقش ایران در منطقه و جهان شود؟

به نظر بنده باید قبل از انجام پاسخ به سئوالات مربوط به پسا تحریم، جهت بحث را مشخص کنیم تا دچار پراکنده ‏گویی نشویم و بتوانیم در پایان مصاحبه یک جمع‏ بندی مشخص داشته باشیم. موضوع پسا تحریم با توجه به موضع ‏گیری‏ها و مباحث مطرح شده تا به این نقطه ‏ای که جمهوری اسلامی ایران توافق‏نامه برجام را پذیرفته است راه درازی را طی کرده و در طول مسیر اجرا، موضوع ‏گیری‏ های زیادی از سوی موافقین و مخالفین صورت گرفت. از دیدگاه روابط عمومی باید وارد سیاست نشویم و موضوع ‏گیری جانبدارانه در جهت افکار موافقین و مخالفین اصل توافق را نداشته باشیم و فقط آنرا در جهت وظایف قانونی که به عهده داریم ببینیم و به دنبال منافعی که انجام آن برای سازمان و یا نهادی که در آن مسئولیت داریم را مورد توجه قرار دهیم. بنده پاسخ به سئوالات را فقط از دید منافع ملی و در چارچوب مسئولیت روابط عمومی‏ ها در عصر حاضر که ارتباطات نقش تعیین‏ کننده‏ای در تعاملات بین ‏المللی در همه زمینه‏ ها دارد مورد توجه قرار خواهم داد.

با مقدمه ‏ای که عرض کردم، پاسخ بخش اول سئوال که به تاریخچه رابطه ایران و بعضی از کشورهای سلطه‏ گر، و زیاده ‏خواهی آنها برمی ‏گردد را به متخصصان علوم سیاسی واگذار می ‏کنم، در مورد بخش دوم سئوال که آیا فرجام فرصتی را برای تعاملات بیشتر بین ‏المللی فراهم خواهد کرد و آیا می‏تواند جایگاه ایران را به عنوان یک قدرت منطقه ‏ای سنتی حفظ و ارتقاء دهد پاسخ می ‏دهم.

اعتقاد دارم از سال 1990 میلادی که اینترنت و کاربردهای فناوری اطلاعات مانند ابزارهای چندرسانه ‏ای، شبکه های اجتماعی، رسانه‏ های دیجیتالی، تجارت الکترونیک، ماهواره و ابزارهای پیشرفته دسترسی مانند تبلت ‏ها و تلفن هوشمند با پهنای باند زیاد زمینه ارتقاء دانایی جوامع را فراهم نمود، بحث مهم جهانی شدن شکل جدیدی گرفته و کشورهای جهان به دو گروه تقسیم شده ‏اند. گروه اول آنهایی هستند که با آینده ‏نگری و پژوهش جهانی شدن را پذیرفتند و توانستند در زمان بسیار کوتاه از این فضای پرفرصت بهره ‏مند شوند. کشورهایی مانند چین، سنگاپور، کره جنوبی، امارات متحده عربی و بعضی از کشورهای در حال توسعه دیگر در این بخش قرار دارند. گروه دوم کشورهایی بودند که جهانی شدن را تهدید تلقی کردند و آنرا نپذیرفتند، آنرا ابزار جدید سلطه بعضی از کشورهای خاص دانستند و با محدود کردن دسترسی مردم به اینترنت، تعاملات جهانی و ابزارهای ارتباطی و کاربردهای متنوع فضای سایبر از فرصت‏ های آن استفاده نکردند. ایران تا این اواخر قاطعیت لازم را برای پذیرش و یا عدم پذیرش جهانی شدن از خود نشان نداده بوده است. به همین دلیل طبق آمارهای جهانی شدن (2014 KOF Index of Globalization) ، در سال 2014 میلادی جایگاه ایران در شاخص پذیرش جهانی شدن بین 181 کشور جهان 156 بوده است.

طبق همین آمار جایگاه ایران در موضوعات مرتبط با مسائل اجتماعی جهانی شدن 146 و جایگاه تاثیرگذاری اقتصادی 150 و جایگاه تاثیرگذاری سیاسی آن 91 است. طبق این آمار، می‏ توان گفت برنامه ‏ریزی‏ های توسعه ایران، جهانی شدن حداقل تا سال  2014 میلادی و در طول پنج برنامه پنج ساله توسعه کشور مورد توجه نبوده است. اما با توجه به سیاست ‏های کلی برنامه پنج‏ساله ششم کشور، ابلاغی مقام معظم رهبری، که شامل 8 محور و 80 بند است، به این مسئله توجه شده و محور قرار گرفتن فناوری اطلاعات و ارتباطات و همینطور فناوری نیز مورد توجه این برنامه قرار گرفته است. بنابراین اگر ایران جهانی شدن را بپذیرد، فناوری اطلاعات و ارتباطات را محور توسعه قرار دهد و طرفین توافق‏نامه فرجام را  اجرایی نمایند، نه تنها ایران جایگاه قدرت منطقه ‏ای سنتی خود را از دید سیاسی حفظ خواهد کرد بلکه می‏ تواند جایگاه جدیدی به نام هاب اقتصادی منطقه نیز در سطح منطقه ‏ای و جهانی داشته باشد.

         نقش ارتباطات و روابط عمومی در شکل گیری چنین شرایطی  (شرایط دوران تحریم و ایجاد و افزایش فشارهای بین المللی) به لحاط نفی و یا اثباتی آن چه بوده است، آیا اساسا استفاده و یا عدم استفاده از قدرت ارتباطات، شبکه های اجتماعی و نقش آفرینی هنر روابط عمومی تاثیری در پا گرفتن چنین شرایطی که نهایتا منجر به فشارهای اقتصادی و سیاسی نفس گیر برای کشور شد، داشته است؟

 بسیار دشوار خواهد بود که بتوان نقش روابط عمومی در کشور را در طول زمان شرایط دوران تحریم مشخص کرد. بنظر بنده روابط عمومی‏ های مسئولیتی تاثیرگذار در بوجود آوردن شرایط تحریم نداشته‏ اند، مسئولیت اصلی به عهده مسئولین اجرایی و سیاسی کشور بوده است، همچنانکه امروز آنها اعتبار توافق انجام شده را برای خود می ‏دانند باید مسئولیت آنرا را هم بپذیرند. اما شبکه‏ های اجتماعی، کاربران آنها و هنر روابط عمومی‏ ها قطعآ در اطلاع رسانی به جامعه و کمک به حفظ کشور در شرایط تحریم موثر بوده ‏اند و بخشی از دستاورد بدست آمده نتیجه همکاری جمعی مردم و نهادهایی بوده است که زیاد دیده هم نمی‏ شوند. اگر دقت داشته باشیم و روند توافق را بررسی کنیم می‏ بینیم موثرترین ابزار ارتباطی در شروع جلسات مذاکرات کشورهای 5+1 و اقای دکتر ظریف به عنوان سرپرست گروه ایرانی، فیس بوک به عنوان یک شبکه اجتماعی فعال بوده است. اگر به گوگل مراجعه شود و کلمه دکتر ظریف جستجو شود مشخص می‏ گردد که در شروع مذاکرات نزدیک به دو میلیون نفر از آمریکایی‏ ها به مطالب دکتر ظریف سر زده ‏اند، این اتفاق و حساسیت آمریکائی ها در هیچ موضوع دیگری مرتبط با ایران وجود نداشته است. بطور قطع و یقین، پیام‏ های تیم مذاکره کننده و اخبار مستقیمی که آنها در شبکه‏ های اجتماعی در طول مذاکرات مطرح کردند تاثیر بسیار بیشتری از رسانه‏ های دیگر مانند تلویزیون ملی ایران که اخبار منتخب شده را ارائه می ‏کرد داشته است. امروز نیز اگر بخواهیم در پسا تحریم از فشارهای اقتصادی کم کنیم و به عنوان روابط عمومی تاثیرگذار باشیم باید نهایت هنر خود را در کنار شبکه ‏های اجتماعی توسعه دهیم و انفعالی عمل نکنیم. باید از فرصت پیش آمده نهایت استفاده را بکنیم تا از این توافق به نفع منافع ملی و ارتقاء زندگی شهروندان استفاده نماییم.

         ارزیابی شما در اثر گذاری هنری به عنوان ارتباط و رویکردی به عنوان روابط عمومی در موفقیت نمایندگان رسمی کشور در مذاکرات ژنو، بویژه نقش تاثیر گذار دیپلمات های با هوش و سیاستمدار ایرانی چیست؟ آیا واقعا رویکرد مبتنی بر مهارت های ارتباطی و روابط عمومی از سوی هیات ایرانی توانسته است در موفقیت این تیم منسجم و آداب آشنا با 1+5 حاضر در مذاکرات موسوم به کشورهای فنون پیچیده مذاکره، آن هم در چنین سطح و در شرایطی که ایران باید با شش قدرت مطرح سیاسی، اقتصادی، نظام ، فرهنگی و ... گفت و گوهای مبتنی بر منافع به جای تاکید برمواضع انجام دهد موثر واقع شود؟

هنر روابط عمومی به همراه خلاقیت و نوآوری، نه تنها در این زمینه بلکه باید در هر موضوع دیگری نیز به کار گرفته شود. البته مهم‏ترین عامل موفقیت کارگزاران ایرانی در توافق اخیر تنها به هوش فردی آنها مربوط نبود، نقش علم روابط عمومی و ارتباطات در کنار علم مذاکره به کار گرفته شد، برخلاف تیم ‏های گذشته این کارگزاران جسارت بیشتری داشتند و شعاری عمل نکردند و انعطاف منطقی را در عمل به کار گرفتند. در اینگونه مذاکرت، اگر یک گروه و یا یک نفر بخواهد یک ایده ثابت و غیرقابل انعطاف، مانند تیم قبلی، داشته باشد بهتر است آنرا مکتوب کرده و تحویل طرف مذاکره کننده بدهد، در چنین شرایطی دیگر نیازی به مذاکره نمی‏ باشد. در مذاکره باید یک چیزی داد و یک چیزی گرفت تا به نتیجه رسید، لذا انعطاف باید صورت می ‏گرفت که گرفت و نتیجه قابل قبول داشت.

بنابراین ارزیابی بنده در اثرگذاری هنری به عنوان ارتباط و رویکردی به عنوان روابط عمومی در موفقیت نمایندگان رسمی کشور در هر مذاکراتی چه سیاسی و یا غیر سیاسی مثبت است. باور دارم که رویکرد مبتنی بر مهارت های ارتباطی و روابط عمومی از سوی هیات ایرانی توانسته است  به موفقیت تیم مذاکره ایرانی در توافق اخیر کمک کند.

        فرصت های جدید ایجاد شده که حاصل برقراری ارتباطات وسیع ایران با دیگر کشورها جهان و بخصوص قدرت های مطرح در سطح بین المللی است، چه فرصت هایی را در اختیار حوزه ارتباطات و روابط عمومی کشور قرار می دهد که می تواند باعث افزایش سهم روابط عمومی و نقش آفرینی بیشتر آن در صحنه های ملی و بین المللی شود؟

روابط عمومی ‏ها باید از این نحوه مذاکره درس بیاموزند و آنرا در تعاملات بین‏المللی به کار گیرند. درس ‏های زیادی می‏توان از این مذاکرات گرفت که به بخشی از آنها می ‏پردازم. اولین اقدام روابط عمومی‏ ها باید درک شرایط زمان مذاکره باشد، به نظر بنده شرایط مذاکرات ایران با کشورهای طرف توافق، با توجه به بحران های منطقه اطراف ایران و بعضی از خصومت‏ های کشورهای همسایه، در شرایط عادی نبود. می ‏توان گفت زمان مذاکرات بحرانی بود و مذاکره در شرایط بحرانی را روابط عمومی‏ ها می ‏توانند از این مذاکرات بیاموزند. توجه شود که بحرانی بودن منطقه و مخالفان توافق در داخل کشور و سایر نقاط جهان بر اجرای مذاکرات سایه سنگینی انداخته بود، با این وجود مذاکره کنندگان ایرانی توانستند خوب حرف بزنند و اطلاع رسانی منطقی نمایند و صبورانه کار خود را بدون دادن امتیاز بدی به جلو ببرند. 

بحث بعدی به عنوان دومین اقدام،  فشار زیاد کشورهای طرف مذاکره بود که با تهدید و تتمیع تلاش داشتند امتیازاتی از طرف ایرانی بگیرند، اما تیم مذاکره کننده بدون قهر و ترک مذاکرات توانست آنها را به مسیر منطقی هدایت کند. بنابراین صبوری و استقامت تیم مذاکره کننده و قهر نکردن با وجود فشارهای زیاد هنر روابط عمومی ‏ها باید باشد و این درس دیگری برای روابط عمومی ‏ها خواهد بود. سومین اقدام، اجماع ملی و بخصوص حمایت مسئولین ارشد نظام و مردم از مذاکره کنندگان بود که باعث دلگرمی آنها شده بود. روابط عمومی ‏ها نیز باید در پیشبرد اهداف خود از این تجربه استفاده کنند و جو لازم برای مذاکرات را در سطح مخاطبین بوجود بیاورند. البته باید ده‏ها اقدام و درس و تجربه دیگری را که روابط عمومی‏ ها از این مذاکرات می ‏توانند بگیرند و در تعاملات بین المللی بکار بگیرند را باید در آینده، در متن سخنرانی‏ ها و سمینارها و همایش ‏ها یافت.

         شرایط ایجاد شده در دوره پسا تحریم، ضمن ایجاد فرصت های جدید بین المللی الزامات و شرایط خاص خود را به لحاظ وارد  شدن همه حوزه های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی در رقابت های بین المللی در این حوزه ها و از جمله حوزه ارتباطات و روابط عمومی دارد، از این جهت مسئولیت ها و نقش روابط عمومی در چنین شرایطی که بخش زیادی از آن به موفقیت و توان رقابت در شرایط بین المللی باز می گردد، چیست؟

یکی از عوامل مهمی که بعضی از کشورهای جهان علاقمند به مشارکت در تحولات جهانی شدن ندارند ترس از رقابت است. برای حضور در بازارهای و تعاملات جهانی باید کالای قابل عرضه داشت و کالای قابل عرضه روابط عمومی ‏ها این روزها توان تعامل و مذاکره است که با استفاده مناسب از فناوری‏ های ارتباطی، ارتقاء دانش عمومی مخاطبان به امتیازات توافق، آگاهی و تسلط بر تاثیرگذاری بجای صرف تاثیرپذیری در موضوعات مرتبط با توافق در فضای مجازی و سپس در مراحل پیاده‏سازی و اجرایی است. شرایط ایجاد شده در دوره پساتحریم دارای فرصت‏ ها و تهدیداتی است که در فضای جدید بین‏المللی بوجود خواهد آمد و شرایط و الزامات زیادی را بخصوص در حوزه‏ اقتصادی، در چارچوب رقابت‏ های بین المللی و حوزه ارتباطات و روابط عمومی، دیکته خواهد کرد. از این جهت وظایف و مسئولیت‏ های روابط عمومی‏ ها تغییر خواهد کرد. برای تاثیرگذاری و رقابت در اطلاع‏رسانی در فضای ارتباطات جدید بین‏المللی کارگزاران روابط عمومی باید خود را آماده کنند. این آمادگی در حوزه آموزش، تبلیغات، استفاده مناسب از شبکه‏ های اجتماعی بیشتر خواهد بود.  

          آیا رویکردهای ارتباطی فعلی و جاری ما در روابط عمومی می تواند باعث موفقیت کشور در شرایط جدید در حوزه های داخلی و بین المللی شود، چه اقدامات و رویکردهای جدیدی در این زمینه باید در دستور کار دست اندرکاران حوزه ارتباطات قرار گیرد؟

خیر، متاسفانه فاصله زیادی با وضعیت امروز جهان در تعاملات بین‏المللی داریم. مشکلات ادامه دار بعد از انقلاب که توسط متخاصمان ایجاد شد ارزش پول ملی ما را به اندازه ‏ای کاهش داد که باعث شد از شدت گرانی سفرها خارجی و تعاملات بین المللی هیات پنج نفره در ریاست جمهوری برای سفر کارکنان و دانشگاهیان بوجود آید و تا حد ممکن از سفرهای کاری جلو گیری شد. در حالی که این سفرها برای افرد معمولی و سفرهای تفریحی آزاد بوده است! اغلب مسئولین و کارگزاران امروز کشور تسلطی چنانی به زبان خارجی ندارند و مترجمان نیز هرگز نمی توانند درست مطالب را ترجمه نمایند. آداب ارتباطات را به خصوص در حوزه ‏های بازرگانی نمی شناسیم و مقررات بین المللی آشنایی نداریم. چالش های فراوانی در مسیر بازگشت به شرایط قبل از بحران وجود دارد که باید به سرعت خلع آنها را جبران کنیم. رویکرد مناسب برای روابط عمومی ‏ها مطالعه و درک شرایط ابعاد توافق از زوایای مختلف و پیدا کردن راهکارهای مناسب است. این راهکارهای مناسب می ‏تواند برگزاری نشست‏ های تخصصی و همکاری گرفتن از متخصصان کشور و دعوت از صاحبنظران بعضی از کشورهای دیگر است. رویکرد روابط عمومی ‏ها باید تهاجمی باشد و اگر به یک راهکار مناسب رسیدند بدون نگرانی و با قدرت و پذیرش ریسک آن را انجام دهند.

         با توجه به این که شرایط فعلی و جاری کشور در تمامی حوزه ها و از جمله حوزه روابط عمومی و ارتباطات در سطوح مختلف جامعه، حکومت، دولت و سازمان ها و گروه های مختلف به گونه ای خاص در سه دهه اخیر رقم خورده است، آیا در شرایط جدید خواهیم توانست با فضایی مبتنی بر ارتباط بازتر، آزادتر و کم تنش تر با دنیای بیرونی خودمان را وفق دهیم؟ این شرایط با توجه به موقعیت کنونی روابط عمومی در ایران، یک فرصت است یا تهدیدهایی را هم با خود همراه دارد؟

نقش روابط عمومی‏ ها در اطلاع رسانی نمی تواند خارج از سیاست های رسانه‏ های ملی باشد، به هر صورت توافق موجود فرصت ‏ها و تهدیداتی دارد، باید در سطوح مختلف حاکمیت حساسیت لازم وجود داشته باشد. اشکال عمده این است که تاکنون علامت روشنی که رسانه‏ های رسمی کشور بخواهند فرصت آزادی لازم را بوجود آورند و ریسک کار را بپذیرند دیده نمی ‏شود. در چنین شرایطی روابط عمومی‏ ها باید تلاش کنند تا هم رسانه ‏های رسمی را مجاب به پذیرش انتشار نظرات موافق و مخالف نمایند و خودشان نیز از سایر رسانه‏ ها مانند شبکه ‏های اجتماعی و رسانه ‏های اجتماعی بیشتر استفاده کنند. امیداوریم با تلاش روابط عمومی ‏ها، همکاری جمعی رسانه‏ ها و اراده و عزم مسئولین دست اندرکار در این موضوع مهم، فضایی مبتنی بر ارتباط بازتر، آزادتر و کم تنش تر با دنیای بیرونی خودمان بوجود آید. فعلا هوای پس از تحریم مه آلود است، مردم امیدوارند توافق بدست آمده و مسیر تعامل سازنده انتخاب شده ادامه پیدا کنند و از طریق روابط عمومی ‏ها، فضا روشن و شفاف شود و تجربیات عملی حاصل از توافق در سازمان‏ها به اطلاع مردم و سایر سازمان ها برسد.

         نقش روابط عمومی در معرفی واقع بینانه کشور ایران به جهانیان، امکان ایجاد تعامل بیشتر با مراکز دانشگاهی و بهره گیری ازتجاب جهانی این حوزه تا چه حد در رسیدن کشور ایران به شرایط مناسب برای توسعه کشور مطابق با شرایط و اقتضائات جهانی موثر خواهد بود؟

مسلمآ زمان نسبتآ طولانی لازم است تا بتوان شرایط بعد از تحریم را درک و از مزایای احتمالی آن بهره ‏مند شد. زیرا نظراتی که امروز در بین مردم ترویج دارد و حتی در بین مسئولین مطرح می ‏شود بیشتر تخیلی است و بر اساس یک پژوهش علمی نیست. گروهی از مردم و مسئولین مسیر ارتباط ایران با بسیاری از کشورهای قدرتمند جهان را از نظر توسعه اقتصادی موثر که بتواند بخشی از مشکلات اقتصادی امروز ایران را حل کند دشوار و گروه دیگری آنرا بسیار ساده می‏ بینند و فکر می ‏کنند در یک زمان کوتاه می ‏توان بسیاری از چالش ‏های موجود اقتصاد کشور را با این توافق حل کرد. به  نظر من باید صرفنظر از نتایج آن، روابط عمومی ‏ها از فضای موجود استفاده کنند و جایگاه جدیدی برای خود در روابط بین‏ الملل تعریف نمایند و از این وضعیت غیرقابل قبول سنتی که جایگاه روابط عمومی را که در سازمان های مناسب نمی‏باشد خارج شوند. با چنین نگاهی روابط ‏عمومی‏ ها می ‏توانند در معرفی موقعیت واقعی کشور به سایر کشورهای جهان و ایجاد تعامل با سایر سازمان های همطراز خود در سطح جهانی تاثیرگذار باشند. در هر صورت تاثیر روابط عمومی ‏ها در بهره‏ گیری از تجارب جهانی و کمک به ایجاد تعامل بیشتر بین ایران و سایر کشورها بستگی مستقیمی به عزم و اراده مسئولین نظام از یک سوی و کارگزاران روابط عمومی از سوی دیگر دارد که چه برنامه ‏ای برای ورود به مسائل پس از تحریم دارند.

        به هر موضوع دیگری که در سئوالات بدان اشاره نشده است، اما باید در خصوص نقش و جایگاه روابط عمومی در شرایط پسا تحریم بدان توجه شود، اشاره و نظرات، پیشنهادات و رویکرد مناسب در این زمینه را بیان فرمایید؟

روابط  عمومی ‏ها باید به این نکته مهم توجه داشته باشند که در عصر دانش زندگی می ‏کنیم و هر اقدامی در روابط عمومی‏ ها باید به گونه ‏ای برنامه‏ ریزی و اجرا شود که دانش بنیان باشد و قابل ارزیابی و اندازه ‏گیری از دیدگاه بین‏ المللی نیز باشد.  به عبارتی کارگزاران روابط عمومی باید دانش بنیان باشند و مسائل پساتحریم را با دید بین‏ المللی، در فضای رقابتی، منطقی و علمی مورد توجه قرار دهند. به عبارت ساده ‏تر باید محیط کار خود را یک محیط کسب و کار در نظر بگیرند و در جستجوی مشتریان جدید در سطح جهانی برای سازمان خود باشند و در هر اقدامی  و هر زمینه ‏ای که فعالیت دارند به افزایش سود سازمان خود فکر کنند. متاسفانه در سه دهه گذشته روابط عمومی‏ ها کمتر نقش موثر در تصمیم‏ سازی های سازمان خود داشته ‏اند، از تعاملات بین ‏المللی بدور بوده و تجربه لازم را در این زمینه ندارند و لذا زبان مشتریان بین‏ المللی خود را شاید خوب نشناسند و نحوه رضایت مشتریان همانند مشتریان ملی در نظر بگیرند. بنابراین در مسئله پساتحریم باید این رفتار تغییر اساسی کرده و روابط عمومی‏ ها نقش موثرتری در سازمان در بخش بین‏ الملل به عهده بگیرند و با تحقیق و پژوهش راهکارهای جدیدی را برای توسعه سازمان خود به مدیران معرفی نمایند.